Υπατία: Το μυθιστορηματικό της πρόσωπο και η πραγματική ηλικία
- alithognosia
- 30 Απρ 2024
- διαβάστηκε 24 λεπτά
Έγινε ενημέρωση: 8 Ιουλ 2024
Η Υπατία ήταν μαθηματικός και νεοπλατωνική φιλόσοφος του 4ου/5ου αι. μ.Χ., κόρη του μαθηματικού και αστρονόμου Θέωνα από την Αλεξάνδρεια. Στην ίδια αυτή πόλη, η ξακουστή φιλόσοφος γεννήθηκε, δίδαξε και πέθανε.
Στη βιβλιογραφία, οι χρονολογίες γέννησης που συναντάμε για την Υπατία είναι δύο: το έτος 370 και τα έτη 355/360 μ.Χ.
Η «παλαιά γυνή»
Συγκεκριμένα, ο Ιωάννης Μαλάλας (491-578) αναφέρεται στην ηλικία της Υπατίας με την έκφραση "ην δε παλαιά γυνή" και φαίνεται να "υποστηρίζει με πειστικότητα ότι, την εποχή του φρικτού θανάτου της, η Υπατία ήταν αρκετά ηλικιωμένη", οπότε, "βασιζόμενοι στον Μαλάλα, ορισμένοι λόγιοι...σωστά υποστηρίζουν ότι η φιλόσοφος γεννήθηκε γύρω στο 355 και ήταν περίπου 60 ετών όταν πέθανε"[12].
Εκτός αυτού, η βιογραφία του Συνεσίου, αγαπημένου μαθητή της Υπατίας, προσφέρει ένα πρόσθετο επιχείρημα υπέρ της χρονολογίας 355/360. Ο πλήρης σεβασμού τρόπος με τον οποίο απευθύνεται στη δασκάλα του δεν συμφωνεί με την εικόνα μιας 20άχρονης κοπέλας.
Ο Michael Deakin και η Maria Dzielska, δύο μεταγενέστεροι βιογράφοι της Υπατίας, δέχονται και οι δύο το 355 ως κατά προσέγγιση χρονολογία γέννησης.
Σύμφωνα με την Maria Dzielska:
"Αν και το έτος της γέννησης του, το 370, είναι υπό αμφισβήτηση, η περίοδος των σπουδών του με την Υπατία -η δεκαετία του 390- είναι απολύτως βέβαιη.
Ο Κάμερον ομοίως πιστεύει ότι το έτος γέννησης του Συνεσίου βρίσκεται κάπου ανάμεσα στο 368 και στο 370. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρέπει να μαθήτευσε κοντά σε κάποιον όχι της ηλικίας του, αλλά αρκετά μεγαλύτερο.
Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι σε μια τέτοια ηλικία θα μπορούσε η Υπατία να διακριθεί σαν μοναδική αυθεντία στα μαθηματικά, στην αστρονομία και στη φιλοσοφία".
Το έργο της
Σύμφωνα με το λεξικό Σούδα, η Υπατία έγραψε σχόλια στην Αριθμητική του Διοφάντη του Αλεξανδρέως, στα Κωνικά του Απολλώνιου από την Πέργη και στον αστρονομικό κανόνα του Πτολεμαίου.
Αυτά τα έργα χάθηκαν, αλλά οι τίτλοι τους σε συνδυασμό με τις επιστολές του μαθητή της Συνέσιου, ο οποίος την συμβουλευόταν για θέματα όπως η κατασκευή ενός αστρολάβου, δείχνουν ότι είχε αφοσιωθεί ιδιαίτερα στην αστρονομία και στα μαθηματικά ενώ
η ύπαρξη κάποιων αυστηρά φιλοσοφικών έργων της είναι άγνωστη
Για τη σημασία της στον χώρο του πνεύματος μιλούν με θαυμασμό και πολύ σεβασμό οι επιστολές του Συνέσιου, αντίθετα όμως, ο Δαμάσκιος από τη Δαμασκό διατύπωσε γι' αυτήν κρίσεις μάλλον περιφρονητικές καθώς γνωρίζουμε ότι τα μαθηματικά έργα της Υπατίας είχαν μεγάλη δημοτικότητα μεταξύ των επόμενων γενεών των μαθητών της, στην αναφορά του για τη ζωή της, ο Δαμάσκιος χρησιμοποιεί αυτό το γεγονός για να τη μειώσει σαν διανοούμενη και να υπαινιχθεί ότι ήταν μια συνηθισμένη λογία.
Πάντως, "ο σύγχρονος της εκκλησιαστικός συγγραφεύς Σωκράτης, διηγούμενος το μαρτύριον της εξυμνεί την σεμνήν παρρησίαν της, το αιδέσιμον [σεβάσμια παρουσία] και την παρ' αυτής υπερακόντισιν [υπεροχή] των κατ' αυτήν φιλοσόφων".
Γράφει ακόμα ο Σωκράτης: "έφτασε σε τέτοια ύψη ευρυμάθειας ώστε ξεπέρασε όλους τους φιλοσόφους της εποχής της, ανέλαβε την πλατωνική σχολή που είχε ιδρύσει ο Πλωτίνος και έδινε τις φιλοσοφικές της διαλέξεις σε όλους εκείνους που ήθελαν να την ακούσουν"
Έτσι, το είδος της φιλοσοφίας που δίδασκε η Υπατία στους μαθητές της, το οποίο συνάγεται πρωτίστως βάσει των περιγραφών που κάνει ο Συνέσιος, επιβεβαιώνεται και από άλλες πηγές.
Ο Σωκράτης αναμφισβήτητα εννοεί ότι η σπουδαιότητα της Υπατίας ξεπέρασε εκείνη των άλλων Αλεξανδρινών φιλοσόφων του τέλους του 4ου, και των αρχών του 5ου αιώνα.
Στην πραγματικότητα, οι υπόλοιποι φιλόσοφοι εκείνης της περιόδου που αναφέρονται στις πηγές φαίνονται να έχουν περάσει στην αφάνεια.
Οι τακτικοί και πιο αφοσιωμένοι μαθητές της συναντούσαν την Υπατία συχνά και η σχέση με τη δασκάλα τους αντικατόπτριζε μια μακρόχρονη επαφή στοργής και διαρκούς αφοσίωσης. Θεωρούσαν την Υπατία όχι μόνο δασκάλα της φιλοσοφίας, αλλά και μητέρα ή αδελφή.
Η αίσθηση αφοσίωσης προς τη δασκάλα τους ήταν τόσο βαθιά ώστε ο Συνέσιος ήταν πρόθυμος να εγκαταλείψει την πατρική του γη για χάρη της. Αυτός ο στενός κύκλός μαθητών, μέσα στον οποίο προτιμούσαν να αποκαλούνται "εταίροι", είχε βαθύτατους δεσμούς.
Μια φιλοσοφική διδασκαλία που να έφερε την προσωπική της σφραγίδα φαίνεται πως η Υπατία δεν παρουσίασε.
Η Υπατία δίδασκε καθημερινά στο σπίτι της, σε μαθητές οι οποίοι έρχονταν "από παντού" , αλλά έδινε επίσης διαλέξεις στο ευρύτερο κοινό με θέμα πάντα την φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ή σχόλια στο έργο ορισμένων σημαντικών μαθηματικών και αστρονόμων. Μαθητές της ήταν και χριστιανοί καθώς η αρχαιομάθεια ήταν βασική γνώση τότε, για όλους.
Διαφωτισμός: Η Υπατία ως μυθιστορηματικό πρόσωπο και η ιδεολογικοποίηση των γεγονότων
Η Υπατία πρωτοεμφανίστηκε στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία κατά την εποχή που ιστορικά είναι γνωστή ως εποχή του Διαφωτισμού. Αν και ο θρύλος της ξεκινά ουσιαστικά από τον Δαμάσκιο, αρκετοί συγγραφείς από τον 18ο αιώνα και εξής χρησιμοποίησαν την ιστορία της Υπατίας σαν όπλο για τους θρησκευτικούς και φιλοσοφικούς τους αγώνες, δημιουργώντας έναν όγκο καλολογίας παραμορφωμένο από συναισθήματα και ιδεολογικές προκαταλήψεις.
Αυτό είναι το φανταστικό πορτρέτο της Υπατίας από τον Jules Maurice Gaspard.
για την εικονογράφηση της φανταστικής βιογραφίας του Elbert Hubbard το 1908.
Αυτή η εικόνα που απεικονίζει μία πολύ νέα και όμορφη γυναίκα, παρ' ότι δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, έχει γίνει τώρα η πιο εμβληματική και ευρέως αναπαραγόμενη εικόνα της,
Η φαντασιακή εικόνα της Υπατίας "μέσω της λογοτεχνικής αυθαιρεσίας" συσκότισε την ιστορική αλήθεια, τροφοδότησε "την λαϊκίζουσα αντιχριστιανική φιλολογία" και "οι ποιητές, οι συγγραφείς και οι λαϊκοί ιστοριογράφοι δεν έκαναν τίποτα παραπάνω από το να πολλαπλασιάζουν τις υποκειμενικές εικόνες ανάλογα με την εποχή και τους ατομικούς στόχους τους".
Με τον τρόπο αυτό, η Υπατία παρουσιάστηκε ακόμη και ως πρόδρομος "του φεμινισμού", που μέχρι τώρα φιγουράρει σε γυναικεία περιοδικά και σε διάφορα φόρουμ.
Δυσκολευόμαστε να πιστεψουμε ότι ο θάνατος της ήταν θέμα φύλου, και ότι συνέβη ήταν μία «σεξιστική επίθεση», οπως θα λέγαμε σήμερα.
Η Υπατία έπαιρνε θέση στα πολιτικά πράγματα της πόλης της Αλεξάνδρειας.
Στο Βυζάντιο ο χριστιανισμός απελευθέρωσε την γυναίκα και επηρέασε την βυζαντινή νομοθεσία και την ανέβασε ψηλότερα απο κει που την είχε το ελληνικό και ρωμαϊκό δίκαιο.
Στη Ρωμαϊκή Εποχή την ιατρική ασκούσαν κυρίως οι δούλοι, οι απελεύθεροι, αλλά και οι Έλληνες που μετανάστευσαν στη Ρώμη και σύντομα έγιναν γνωστοί για τις ικανότητές τους. Ανάμεσα τους οι περισσότερο γνωστές Ελληνίδες υπήρξαν η Φιλίνα, η Ελεφαντίς, η Σάλπη, η Ολυμπιάς, η Σωτήρα, η Ζηναΐς, η Φιλονίλη, η Σαμίθρα, η Ξανίτη, η Λαϊς και η Θαϊς. Υπήρξαν φυσικά και πολλές γυναίκες, κυρίως απελεύθερες με Ρωμαϊκά ονόματα, αλλά σίγουρα Ελληνική παιδεία, όσον αφορά στην ιατρική, όπως η Melitene, η Venuleia Sosis και η Iulia Sophia.
Την Ελληνική παιδεία ασπάστηκαν και αρκετές γυναίκες ανώτερης κοινωνικής τάξης όπως η Μεσσαλίνα, η Λιβία, η Οκταβία, η Ιουλία και η Αντωνία. Στην εποχή του Βυζαντίου άσκησαν την ιατρική γυναίκες της αριστοκρατίας και αρκετές αυτοκράτειρες, όπως η Ευδοκία και η Πουλχερία, αλλά και η Πριγκίπισσα Ιουλία Ανικία.
Ένα από τα κύρια τεχνάσματα που χρησιμοποιήθηκαν από τους συγγραφείς ώστε να εγείρουν τη μέγιστη δυνατή συμπάθεια προς το πρόσωπο της Υπατίας και να αποκομίσουν τα μέγιστα ιδεολογικά οφέλη, ήταν να προβάλουν τη νεότητα, την ομορφιά ή τον υποτιθέμενο ερωτισμό της.
Η πραγματικότητα όμως είναι πολύ διαφορετική.
Το έτος γέννησης που γίνεται αποδεκτό για την Υπατία, σε κάθε περίπτωση φανερώνει ότι το 415 "δεν μαρτύρησε ένα παιδί-θαύμα ή μια νεαρή κοπέλα, αλλά μια ώριμη κυρία".
Όπως σημειώνει ο καθηγητής Στυλιανός Παπαδόπουλος, αν και η μυθιστορία "θέλει νέα και θελκτική την Υπατία", στην πραγματικότητα εκείνη "ήταν τότε εξήντα ετών και ζούσε λιτά, σχεδόν ασκητικά"[1], έχοντας μάλιστα "αρνηθεί τη θηλυκότητα της ως εμπόδιο στην πνευματική της εργασία"[2].
Τα γεγονότα αυτά είναι ασφαλώς αντίθετα με τα όσα περιγράφει ο θρύλος που "απέκτησε τεράστια δημοτικότητα επί ολόκληρους αιώνες, παρεμποδίζοντας τις προσπάθειες των μελετητών για μια αντικειμενική παρουσίαση της ζωής της Υπατίας, κάτι που εξακολουθεί να υφίσταται ακόμα και σήμερα".
Στο παρακάτω βιβλίο Hypatia: The Life and Legend of an Ancient Philosopher (Women in Antiquity) του Edward J. Watts (2017), βλέπουμε την Υπατία να απεικονίζεται ως μία αναγεννησιακή μορφή που θυμίζει Μποτιτσέλι, να βρίσκεται σε μία ηλικία ίσως και μικρότερη απο 20 χρονών.
Το βιβλίο αυτό θεωρείται ότι είναι μία μελέτη που το επιχείρημα ότι η δολοφονία της Υπατίας ΔΕΝ ήταν μια προμελετημένη επίθεση, όπως υποστηρίζεται συχνά στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, αλλά μάλλον ένα περιστασιακό γεγονός, άσχετο από τη ζωή της.
Και αυτή είναι αναμφισβήτητα από τις πιο σημαντικές συνεισφορές της.
Ο Εντουαρντ Γουάτς κατέχει την Εδρα Alkiviadis Vassiliadis και είναι Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Ντιέγκο, μελετά την πνευματική και θρησκευτική ιστορία της μεταγενέστερης Ρωμαϊκής και της Πρώιμης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Οι Αρχαίες Πηγές και οι Διαφωτιστές
Όπως παρατηρεί η Maria Dzielska: "Αν είχαν μελετήσει τις αρχαίες πηγές τους με μεγαλύτερη προσοχή, θα είχαν διακρίνει μια πολύ πιο περίπλοκη προσωπικότητα"[42].
Αν και "ο Βολταίρος εκμεταλλεύθηκε το πρόσωπο της Υπατίας για να εκφράσει την αποστροφή του προς...τη θρησκεία εξ αποκαλύψεως...το «θύμα των προλήψεων και της άγνοιας» [δηλ. η Υπατία] όχι μόνο πίστευε στις λυτρωτικές δυνάμεις της λογικής αλλά επίσης αναζητούσε τον Θεό μέσα από τη θρησκευτική αποκάλυψη"[43].
Επιπλέον, η περίφημη θρησκευτική αντίθεση που διατυπώνεται στον θρύλο της Υπατίας δεν βρίσκει σοβαρά ερίσματα στις πηγές: "οι χριστιανοί την εκτιμούσαν" και η διάσημη φιλόσοφος "απολάμβανε γενικής εκτίμησης και σεβασμού"[44] ("πάντες...αυτήν ηδούντο και κατεπλήττοντο"[45]), ενώ "η παρθενία της Υπατίας τη φέρνει πλησιέστερα προς τις άγιες χριστιανές γυναίκες παρά στις παγανίστριες, που συνήθως παντρεύονταν"[46].
Ο χριστιανός Σωκράτης "επαινεί την Υπατία για την παιδεία της [...] όπως ο παλαιός μαθητής της Συνέσιος", χριστιανός και αυτός[47]. Άλλωστε, η Υπατία ήταν σύμμαχος με τον έπαρχο της Αιγύπτου τον Ορέστη ο οποίος επίσης "ήταν χριστιανός και εκπρόσωπος ενός χριστιανικού κράτους, υποστηριζόταν από μέλη της χριστιανικής διανόησης της πόλης καθώς και από ένα τμήμα του χριστιανικού πληθυσμού που τον είχε υπερασπιστεί στην επίθεση των μοναχών".
"Ό Σωκράτης, περιγράφων τό έπεισόδιον, προσθέτει δη ό φόνος ούτος προσήψεν «ού μικρόν μώμον» είς τόν Κύριλλον, μολονότι ό Κύριλλος ούδεμίαν άνάμιξιν είχεν είς αυτόν, διότι, αν συνέβαινε τοιούτον τι, θά εμνημόνευον αυτό βραδύτερον οί αντίπαλοι του Νεστοριανοί."
Ακόμη όμως και στην περίπτωση που, παρά την απουσία τέτοιων στηριγμάτων από τις πηγές, θεωρηθεί ότι ήταν μια περίπτωση δίωξης ιδεών γενικά ή θρησκευτικών απόψεων ειδικότερα, φαίνεται δύσκολη η ιδεολογική εκμετάλλευση τέτοιων γεγονότων με μια προσπάθεια να εμφανιστούν ως φαινόμενα μοναδικά στην ιστορία, τα οποία σχετίζονται αποκλειστικά με την εμφάνιση του Χριστιανισμού και δείχνουν υποτίθεται "τη διαφορά ανάμεσα στον παλιό και στον νέο κόσμο" (όπως έλεγε ο ιστορικός Εδουάρδος Γίββων τον 18ο αιώνα)[49].
Η διαστρέβλωση τών γεγονότων κατά τον Διαφωτισμό: Οι διωγμοί των διανοούμενων
Γνωρίζουμε καλά πως και στην Αρχαία Ελλάδα, από την οποία αντλούσαν πρότυπα οι Διαφωτιστές[50], όπως αναφέρει ο καθηγητής Eric Robertson Dodds "στο τελευταίο τρίτο του 5ου αιώνα π.Χ." συναντάμε "διωγμούς των διανοούμενων για λόγους θρησκευτικούς" καθώς "η έλλειψη πίστης στο υπερφυσικό και η διδασκαλία της αστρονομίας αποτελούσαν αξιόποινα αδικήματα.
Στα επόμενα τριάντα τόσα χρόνια γινόμαστε μάρτυρες μιας ολόκληρης σειράς δικών" στα θύματα των οποίων "περιλαμβάνονται οι περισσότεροι αρχηγοί της προοδευτικής σκέψης της Αθήνας -ο Αναξαγόρας, ο Διαγόρας, ο Σωκράτης, μάλλον ο Πρωταγόρας, και πιθανόν ο Ευριπίδης...[και] δεν ξέρουμε πόσοι άλλοι ασημότεροι θα πρέπει να υπέφεραν για τις ιδέες τους" σε "μια εποχή Διωγμών: δίωξη των διανοουμένων, παρωπίδες στη σκέψη, και ακόμη (αν πρέπει να πιστέψουμε την παράδοση σχετικά με τον Πρωταγόρα) κάψιμο των βιβλίων".
Και μεταγενέστερα όμως, πριν την επικράτηση του χριστιανισμού, διαπιστώνουμε ότι αυτές οι διώξεις ήταν ο κανόνας στο μεγαλύτερο μέρος της ρωμαϊκής περιόδου, καθώς, όπως σημειώνει ο G.E.M. de Ste Croix "οι εθνικοί" (ειδωλολάτρες) αποδέχονταν μεν την "αρμονική συνύπαρξη...πολλών μορφών παγανισμού" αλλά την "ανεξιθρησκία...είχαν πάντα τη διάθεση να την επιτρέψουν ο ένας στον άλλον, αλλά όχι στους χριστιανούς".
Κατά συνέπεια, απόψεις που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τέτοια γεγονότα εμφανίζονται με τον Χριστιανισμό ή τον χαρακτηρίζουν συνολικά, αποτελούν "προλήψεις" που "πρέπει να διαλυθούν". Τέτοιες προλήψεις "όπως φαίνεται δεν υπήρχαν διόλου στη σκέψη του Σωκράτη, γι' αυτό ακριβώς είναι αντικειμενικός και αμερόληπτος Χριστιανός".
Πράξεις όπως το έγκλημα κατά της Υπατίας "προέρχονται από την ανθρώπινη κακότητα, που καλλιεργείται και ανδρώνεται από προσωπικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Οι εκδηλώσεις της κακότητας δείχνουν πως η θεραπεία, την οποία επαγγέλλεται η Εκκλησία, δεν έγινε. Και ο λόγος είναι σαφής· μια τέτοια θεραπεία προϋποθέτει την ελεύθερη αποδοχή" από τον άνθρωπο.
Η Εκκλησία επιδιώκει μόνο τη θεραπεία της βούλησης και "δεν την εξαφανίζει": σε καμία περίπτωση "ο ελεύθερος υπαρξιακός παράγοντας" δεν προορίζεται "αναγκαστικά σε μια διαμόρφωση".
Ο Κύριλλος, η κοινωνική του θέση, η μόρφωσή του
Ήταν γιος εύπορης ελληνικής οικογένειας της πόλης και ανιψιός -από την πλευρά της μητέρας του- του πατριάρχη Αλεξανδρείας Θεόφιλου. Γεννήθηκε το 378 και εκπαιδεύτηκε στην Αλεξάνδρεια, στην Κατηχητική Σχολή, όπου παρακολούθησε παραδόσεις του Δίδυμου του Τυφλού.
Σημαντικό στοιχείο είναι ότι ο Κύρλλος υπήρξε μαθητής της Υπατίας
Φέρεται πως έλαβε την τυπική εκπαίδευση της εποχής του μελετώντας γραμματική από την ηλικία των 12 έως 14 ετών (390-392), ρητορική από το 15 έως τα 20 (393-397) και τελικά θεολογία και βιβλικές σπουδές (398-402). Κατόπιν χειροτονήθηκε αναγνώστης, στη συνέχεια διάκονος και πρεσβύτερος από τον θείο του Θεόφιλο.
Θείος του υπήρξε ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος, άνδρας δυναμικός και εύστροφος, τον οποίο ο Κύριλλος πάντοτε τον ανέφερε με ευγνωμοσύνη και αγάπη[2]. Μεγάλωσε λοιπόν, ο Κύριλλος μέσα σε ένα περιβάλλον, το οποίο του προσέφερε τη δυνατότητα να λάβει ευρεία και επιμελημένη εκπαίδευση αλλά και να συναναστραφεί με εξέχοντα πρόσωπα της αλεξανδρινής κοινωνίας, τόσο της πολιτικής όσο και της εκκλησιαστικής σκηνής.
Σπούδασε στη φημισμένη Σχολή της Αλεξάνδρειας με διδάσκαλο το Δίδυμο τον Τυφλό και παρακολούθησε μαθήματα της περίφημου αλεξανδρινής φιλοσόφου – μαθηματικού Υπατίας[4]. Οι γνώσεις του εμπλουτίζονταν συνέχεια από τη μελέτη συγγραμμάτων σπουδαίων χριστιανών συγγραφέων, πατέρων της Εκκλησίας, όπως ήταν ο Μέγας Αθανάσιος[5], οι Καππαδόκες Πατέρες[6] κ.α., αλλά και συγγραμμάτων συγγραφέων της θύραθεν φιλολογίας. Παράλληλα γαλουχήθηκε θεολογικά στην έρημο κάτω από την απεριόριστη φροντίδα των ζηλωτών μοναχών της Νιτρίας, κοντά στους οποίους πέρασε πέντε ολόκληρα χρόνια. Αυτοί πιθανόν του ενέπνευσαν τον πύρινο και ανυπόμονο ζήλο, που χαρακτηρίζει τον Κύριλλο σε όλη τη διάρκεια του βίου του[7].
Η αυτοκρατορική εξουσία και ο πατριάρχης ως αντίπαλοι
Μέσα σε αυτό το κλίμα, "η εκλογή του Κυρίλλου ως διαδόχου του Θεοφίλου προκάλεσε δυσφορία στην Αλεξάνδρεια και διαφωνίες ανάμεσα σε δυο εκκλησιαστικές μερίδες", η μία από τις οποίες "εκπροσωπούσε την αυτοκρατορική εξουσία"[68]. Υπήρξαν «θρησκευτικές» ομάδες που εκπροσωπούσαν πολιτικές σκοπιμότητες.
Ο Κύριλλος ήταν άνθρωπος με ευρεία μόρφωση, ταυτόχρονα όμως έδειχνε υπερβολικό ζήλο και ισχυρογνωμοσύνη[69] και "θυελώδεις σχέσεις" αναπτύχθηκαν αμέσως ανάμεσα σ' εκείνον και τον -επίσης χριστιανό- Ορέστη, τον αυτοκρατορικό διοικητή της πόλεως της Αλεξανδρείας, ο οποίος αντιπαθούσε κάθε είδους κυριαρχία των επισκόπων η οποία ερχόταν σε σύγκρουση με τις δικαιοδοσίες των αξιωματούχων που διορίζονταν από τον αυτοκράτορα[70].
Διότι, πράγματι, "η εκλογή του Κυρίλλου έφερε μια βαθμιαία αλλά σημαντική επέκταση της επισκοπικής εξουσίας στις δημόσιες και δημοτικές υποθέσεις"[71].
Οι ηγέτες των Εβραίων και ο υποπτος ρόλος του Ορέστη
Η σύγκρουση αυτή ανάμεσα στα δύο κέντρα εξουσίας και επιρροής της Αλεξάνδρειας, τον νεοφερμένο έπαρχο Ορέστη και τον ντόπιο και αγαπητό σε μεγάλη μερίδα του λαού, Κύριλλο, "καθορίστηκε κατά ένα μεγάλο μέρος από τις ανυποχώρητες και λυσσώδεις διαμάχες ανάμεσα στους Εβραίους και τους Χριστιανούς"[72].
Ο Ορέστης φαίνεται να υποστήριζε το "πολυάριθμο εβραϊκό στοιχείο" της πόλης[73] και για το λόγο αυτό, σε μια πολυπληθή συγκέντρωση που έγινε με αφορμή μια θεατρική παράσταση στην οποία παρευρισκόταν ο έπαρχος, έκανε δεκτές τις εβραϊκές καταγγελίες ότι ο δάσκαλος Ιέρακας -έμπιστος του Κύριλλου- είχε την πρόθεση να "διεγείρη τα πλήθη εις αντιιουδαϊκήν στάσιν" και έτσι τον συνέλαβε και τον μαστίγωσε[74].
Ο Κύριλλος ερεθισμένος, συγκεντρώνει τους ηγέτες των Εβραίων και τους καλεί/απειλεί να σταματήσουν τις προκλήσεις.
Εκείνοι αντιδρούν, και ενθαρρυμένοι από την υποστήριξη του Ορέστη αλλά και τη δυσαρέσκεια του κατά του αρχιεπισκόπου, σχεδιάζουν επίθεση.
Διαδίδουν ότι καίγεται ο ναός του Αγίου Αλεξάνδρου, και όταν οι χριστιανοί συγκεντρώνονται, οι Εβραίοι τους επιτίθενται ενόπλως και σκοτώνουν πολλούς ("κατέσφαξαν" γράφει ο Θεοφάνης).
Μέσα στη δίνη των γεγονότων, ο Κύριλλος εξοργισμένος από τη σφαγή, φτάνει στο σημείο με πλήθος χριστιανών, απέλασε μεγάλο αριθμό Εβραίων και επιτρέπει τη δήμευση των περιουσιών τους, γεγονότα που είχαν επιπτώσεις στην οικονομική ζωή της πόλης.
Αυτή η υπέρβαση εξουσίας από τον Κύριλλο εξαγριώνει τον Ορέστη ο οποίος καταγγέλει το γεγονός στον αυτοκράτορα, ενώ ο Κύριλλος, και με την πίεση μερίδας της χριστιανικής κοινότητας, ζητά να συνδιαλλαγεί με τον έπαρχο.
Ο Ορέστης όμως αρνείται, και ο Κύριλλος προσπαθεί να πιέσει την κατάσταση με τη βοήθεια «500 μοναχών» της Αιγύπτου οι οποίοι οχλαγωγούσαν κατά του έπαρχου κατηγορώντας τον ως ειδωλολάτρη.
Το θέμα με το άν ένας μοναχός θα άφηνε την σκήτη και το μοναστήρι του για να πάει να κάνει δολοφονίες, μάλλον προκαλεί έκπληξη. Επ' αυτού υπάρχουν κάποιες σκέψεις τις οποιες θα αναφέρουμε παρακάτω.
Συνεχίζουμε...
Ένας από αυτούς (τους μοναχούς) πέταξε μια πέτρα στον έπαρχο η οποία και τον χτύπησε. Πλήθος όμως χριστιανών υπερασπίστηκαν τον Ορέστη και διέλυσαν την ομάδα των «μοναχών».
Ο έπαρχος, προφανώς εβραιόφιλος, διατάζει τη σύλληψή του μοναχού, τον καταδικάζει σε βασανιστήρια, αλλά τον βασανίζουν τόσο, που τελικά πέθανε[80].
Ο Κύριλλος προσπαθεί να πείσει το λαό ότι ο μοναχός που βασανίστηκε έπρεπε να θεωρηθεί μάρτυρας της πίστεως, όμως αυτό δεν έγινε αποδεκτό από τους μετριοπαθείς χριστιανούς και τελικά ο Κύριλλος υποχώρησε[81].
Η κεφαλή όμως της εκκλησίας και ο εκπρόσωπος της αυτοκρατορικής ισχύος εξακολούθησαν να είναι αντίπαλοι. Πιο άκαμπτος από τους δυο ήταν ο Ορέστης [...]
Σαφώς, η ανυποχώρητη θέση του Ορέστη απέναντι στις ενέργειες του πατριάρχη είχε σημαντική υποστήριξη από σημαίνοντα άτομα, μέλη της άρχουσας τάξης στην πόλη"[82].
Ένας από τους πιο γνωστούς υποστηρικτές του Ορέστη ήταν η Υπατία, η οποία σύμφωνα με τις πηγές, είχε λόγο βαρυσήμαντο στις υποθέσεις της πόλης. Άρχισε να διαδίδεται από μερίδα των χριστιανών ότι βασικό ρόλο στην αδιαλλαξία του Ορέστη να συμφιλιωθεί με τον Κύριλλο, έπαιζε η Υπατία[83].
Όσο όμως συνεχιζόταν η αδιαλλαξία αυτή, είχε μεγάλες επιπτώσεις στον χριστιανικό πληθυσμό, διότι συνοδευόταν και από την υποστήριξη του Ορέστη προς την εβραϊκή κοινότητα, η οποία προκαλούσε διαρκώς τους χριστιανούς[84].
Οι «500 μοναχοί» ήταν μοναχοί;
Οι γνωστοί «παραβαλάνοι» που θεωρούνται υπεύθυνοι για την δολοφονία της Υπατίας, ήταν ένα σώμα 500 ανδρών, γνωστοί στην Αλεξάνδρεια ως ταραχοποιά στοιχεία. οι οποίοι φορούσαν μαύρα ρούχα, εξυπηρετούσαν πολιτικά συμφέροντα και έκαναν τα εγκλήματα.
Αυτό παραπέμπει στους Σκύθες, μία νομαδική πολεμική φυλή της Ασίας, κοντά στο Ιράν ή σε τάγμα βάρβαρων στρατιωτών που συνήθιζαν να φορούν μαύρα ρούχα και πολεμούσαν ως μισθοφόροι.
Υποθέτουμε ότι αυτοί που ήθελαν να υπαρχει ειρήνη στην Αλεξάνδρεια, ήταν ο Κύριλλος και η Υπατία. Οι Εβραίοι ήταν αυτοί που δημιουργούσαν κυρίως τις ταραχές. Δεν είμαστε σίγουροι, αλλα το πιο πιθανό είναι οι εβραίοι δολοφόνησαν την Υπατία, ακριβώς επειδή ήταν ειρηνοποιός.
Και μπορεί να είχαν εισχωρήσει στους «παραβαλάνους» με σκοπό να εκδικηθούν τον Κύριλλο που τους απελασε και δήμευσε τις περιουσίες τους, επειδή δολοφονούσαν συνεχώς πολλούς χριστιανούς. Η ιστορία λέει ότι άν δεν γινόταν αιματοχυσία, οι Εβραίοι δεν σταμάταγαν.
Το πρόβλημα στο θεμα της Υπατίας είναι ότι δεν έχουμε πολλες ιστορικές πηγές, παρά ελάχιστες.
Η σχέση του Ορέστη με την Υπατία και τα πιθανά αίτια της δολοφονίας της
Την τελευταία πράξη του δράματος, τα αίτια της δολοφονίας και τους άμεσα υπεύθυνους, μας τα περιγράφει με συντομία ο ιστορικός Σωκράτης:
"Περνούσε [η Υπατία] πολλές ώρες μαζί με τον Ορέστη και αυτό προκάλεσε συκοφαντίες προς τους ανθρώπους της εκκλησίας, ότι εκείνη ήταν η αιτία που εμπόδιζε τον Ορέστη να δημιουργήσει φιλικές σχέσεις με τον επίσκοπο.
Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξαν ορισμένοι από αυτούς που τη μισούσαν, τους οποίους κατηύθυνε κάποιος Πέτρος...
Την παρακολούθησαν λοιπόν όταν γύριζε από κάπου, την τράβηξαν έξω από την άμαξα της και την έσυραν στην εκκλησία που ονομαζόταν Καισάρειον. Έσκισαν τα φορέματα της και μετά τη σκότωσαν με θραύσματα κεραμικών (όστρακα)"[85].
Κατά συνέπεια, σύμφωνα και με την πλειοψηφία των ερευνητών, τα αίτια ήταν καθαρά πολιτικά και ο φόνος της Υπατίας ήταν η τραγική κατάληξη μιας σύγκρουσης που "είχε να κάνει με την πολιτική ζωή της Αλεξάνδρειας" ενώ "οι φρικαλεότητες αυτές αποδοκιμάστηκαν ακόμα και από ένθερμους Χριστιανούς"[86].
Δεν ήταν στόχος, συνεπώς, το πρόσωπο της Υπατίας, το οποίο θαύμαζαν οι χριστιανοί, "αλλά η (υποτιθέμενη) στάση της"[87].
Ισως, η ειρηνική Υπατία και η φήμη της ήταν αυτό που ενοχλούσε και όχι επειδή ήταν γυναίκα φιλοσοφος, μαθηματικός και ειδωλολάτρισσα.
Το πιο υπερβολικό και το πιο ανιστόρητο στοιχείο που έχουμε ακούσει είναι ότι οι χριστιανοί την θεώρησαν σατανίστρια, γι΄αυτό την δολοφονησαν.
Δεν υπάρχει καμμία ιστορική πηγή που να βεβαιώνει το γεγονός.
Η πολιτική ζωή της Αλεξάνδρειας αποτελούν τα αίτια της δολοφονίας της
Τα αίτια δολοφονίας της Υπατίας θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού, και όχι σε μια θρησκευτική διαμάχη χριστιανών ενάντια σε μια εκπρόσωπο των ειδωλολατρών, ούτε ακόμη περισσότερο στον ανδρικό φθόνο και μισογυνισμό[40] τα οποία θα ήταν δύσκολο να προκαλέσει μια ασκητική γυναίκα σε τέτοια ηλικία: "όταν πέθανε το 415...ήταν περίπου 60 ετών.
Έτσι φαίνεται ότι δεν υπάρχει λογική βάση για την εικόνα της Υπατίας, την ώρα του φρικτού θανάτου της, σαν μιας νέας κοπέλας με κορμί αντάξιο της Αφροδίτης, που μπορούσε να κεντρίσει τον σαδισμό και τον πόθο των δολοφόνων της"[41].
Ουτε μπορεί να αποδειχθεί απο τις πηγές ότι δοθηκε κάποια διαταγή για να δολοφονηθεί βίαια και με αποτρόπαιο τρόπο από όχλο χριστιανών[3] οι οποίοι την κατέκοψαν με θραύσματα αγγείων[4] ή κοφτερά όστρακα[5] και μετά έκαψαν τα σκορπισμένα και αιμόφυρτα μέλη της[6], ως τραγική κατάληξη μιας σύγκρουσης που "είχε να κάνει με την πολιτικά φορτισμένη ζωή της Αλεξάνδρειας "[7].
Οι ύποπτοι
Ένα ξεκάθαρο πράγμα ξεχωρίζει σχετικά με τη δολοφονία της Υπατίας.
Η πράξη ήταν ιδιαίτερα τελετουργική, ένα χαρακτηριστικό που έχει κοινό με τον βίαιο θάνατο δύο πατριαρχών της Αλεξάνδρειας:
του ακραίου Αρριανού Γεωργίου της Καππαδοκίας, που δολοφονήθηκε το 361 μ.Χ., και
του Προτέριου Αλεξανδρείας, που δολοφονήθηκε το 457 μ.Χ.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο θάνατος της Υπατίας θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως προμελετημένη δολοφονία παρά ως αυθόρμητη πράξη ενός αιμοδιψούς όχλου.
Η Υπατία ασχολείτο με την πολιτική και ενεπλάκη στην αναμέτρηση μεταξύ δύο ανδρών που ήταν και οι δύο Χριστιανοί: ο Κύριλλος, Πατριάρχης Αλεξανδρείας, και ο Ορέστης, Ρωμαίος κυβερνήτης της Αλεξάνδρειας.
Γιατί ένας όχλος υποστηρικτών ενός πολιτικού ηγέτη δολοφόνησε τον εξέχοντα υποστηρικτή ενός άλλου πολιτικού ηγέτη;"
Η απάντηση είναι γιατί ένα μέλος της πολιτικής τους παράταξης είχε δολοφονηθεί πρώτα και βγήκαν για εκδίκηση. Και οι δύο παρατάξεις διοικούνταν από χριστιανούς, οπότε η θρησκεία δεν είχε καμία σχέση με αυτό.
Η Υπατία ήταν γνωστή υποστηρικτής του Νομάρχη Ορέστη και γνωστή αντίπαλος του πολιτικού του αντιπάλου του επισκόπου Κυρίλλου.
Ένας από τους οπαδούς του Κύριλλου πέταξε μια πέτρα στο κεφάλι του Ορέστη σε μια ταραχή και έτσι ο Ορέστης τον σύλληψε και τον βασάνισε. Ως αποτέλεσμα ο άνδρας πέθανε.
Έτσι, ένας θυμωμένος όχλος των υποστηρικτών του Κύριλλου κατέλαβε την Υπατία και τη σκότωσε για εκδίκηση.
Ήταν πολιτική, καθαρή και απλή.
Η αλυσίδα των επιθέσεων που κορυφώθηκε με την καταστροφή του Serapeum.
Αν και οι συνθήκες γύρω από τον θάνατο αυτών των επισκόπων διαφέρουν από αυτές της Υπατίας, και οι τρεις δολοφονίες ταιριάζουν πράγματι με παρόμοια πρότυπα.
Τα πτώματα των πατριαρχών παρέλασαν, όπως και της Υπατίας, οι δολοφόνοι τους κατά μήκος της Κανωπικής Οδού, της κύριας οδού της Αλεξάνδρειας.
Τα πτώματα των θυμάτων τεμαχίστηκαν και τμήματα των λειψάνων τους μεταφέρθηκαν σε κάθε περιοχή της πόλης για επακόλουθη καύση.
Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το 391 μ.Χ., μετά την επίθεση στον αρχαίο ναό Σεραπείο, το άγαλμα του ελληνο-αιγυπτιακού θεού Σεράπη υποβλήθηκε στην ίδια τελετουργική βία.
Ο θάνατος της Υπατίας
1. Αξιοπιστία των πηγών
Η βιβλιογραφία που έχουμε στη διάθεσή μας, με τις συνεχείς αναφορές στον Σωκράτη, δείχνει να συμφωνεί σ' ένα βασικό συμπέρασμα σχετικά με τις διηγήσεις των τραγικών γεγονότων που οδήγησαν στη δολοφονία της Υπατίας: ότι "ο εκκλησιαστικός ιστορικός Σωκράτης αποτελεί την πιο αξιόπιστη πηγή των γεγονότων"
Ο Σωκράτης είναι αυτός που "περιγράφει λεπτομερώς τα περί θανάτου αυτής", και μερικοί "μελετηταί εβασίσθησαν μόνον επί των μαρτυριών του Σωκράτους"[59].
Η Maria Dzielska αιτιολογεί το γεγονός αυτό ως εξής:
"Οι σημαντικότερες και αξιολογότερες πληροφορίες για τη ζωή της Υπατίας προέρχονται από την Εκκλησιαστική Ιστορία του συγχρόνου της Σωκράτη Σχολαστικού (379-450) [...]
Αυτός ο εκκλησιαστικός ιστορικός, δικηγόρος από την Κωνσταντινούπολη, του οποίου έργο είναι η συνέχιση της Εκκλησιαστικής Ιστορίας του Ευσεβίου του Καισαρέως, αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην Υπατία.
Αν και η περιγραφή του Σωκράτη για την Υπατία είναι σύντομη, τα στοιχεία του είναι ιστορικά αξιόπιστα. Όπως αποδεικνύουν οι μελετητές των έργων του, ήταν πολύ καλά πληροφορημένος σχετικά με τις πολιτικές και εκκλησιαστικές εξελίξεις στην αυτοκρατορία και οι γνώσεις του για την Υπατία πιθανότατα προέρχονται από αυτόπτες μάρτυρες".
Αν και αξιόλογες πληροφορίες για την Υπατία μπορούν να βρεθούν και στον Φιλοστόργιο και στο λεξικό Σούδα[61] (το οποίο αντλεί από τον Δαμάσκιο), σύμφωνα με τον καθ. Απ. Καρπόζηλο, υπάρχει το ζήτημα ότι οι πηγές αυτές είναι δυσμενώς χρωματισμένες είτε από "κύκλους οπαδών του Αρείου, όπως τουλάχιστον διαφαίνεται από το χωρίο του Φιλοστοργίου ("υπό των το ομοούσιον πρεσβευόντων")", είτε "από την απροκάλυπτη κριτική της Σούδας κατά του Κυρίλλου Αλεξανδρείας"[62].
Όπως επιβεβαιώνει ο Pierre Chuvin, "για τον ιστορικό, πολύ πειστικότερος από τον Δαμάσκιο είναι ο Σωκράτης"[63]. Την ίδια κριτική για τη μεροληψία του Φιλοστόργιου και της Σούδας συναντάμε και στο άρθρο του J.M. Rist για την Υπατία: "ό,τι έχει να πει ο Φιλοστόργιος για το θάνατο της Υπατίας, μπορεί να αγνοηθεί. Η απροκάλυπτη δήλωση ότι λιντσαρίστηκε από τη μερίδα των ορθοδόξων ("υπό των το ομοούσιον πρεσβευόντων") μπορεί να θεωρηθεί ως κακία ενός αρειανιστή ο οποίος μισούσε την Αλεξάνδρεια, τον τόπο του μεγάλου εχθρού Αθανασίου. Και σε αυτό το ζήτημα η Σούδα φαίνεται τόσο αναξιόπιστη όσο και ο Φιλοστόργιος"[64].
2. Η πορεία προς τα τραγικά γεγονότα και η ερμηνεία τους
Το πρώτο που θα πρέπει να τοποθετηθεί ώστε να γίνει αντιληπτό το κλίμα μέσα στο οποίο εξελίχθηκαν τα γεγονότα, είναι το φόντο της υπόθεσης. Πρόκειται για την Αλεξάνδρεια, έναν δήμο που όπως λέει ο Σωκράτης "πλέον των άλλων δήμων, χαίρει ταις στάσεσιν...δίχα γαρ αίματος ου παύεται της ορμής"[65].
Συμπεράσματα
1. Η Υπατία δεν διώχθηκε για τις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές ιδέες της. Όπως, εκτός άλλων, υποστήριξαν οι Crawford και Rist, ο θάνατος της Υπατίας ήταν αποτέλεσμα των αναταραχών στην Αλεξάνδρεια με αίτια περισσότερο πολιτικά παρά θρησκευτικά.
Η πόλη υπέφερε από τις έριδες και ο χριστιανικός όχλος ήταν βέβαιος ότι η επιρροή της Υπατίας επιδείνωνε τη διαμάχη και πίστευε ότι, αν έβγαινε εκείνη από τη μέση, θα μπορούσε να επιτευχθεί η συμφιλίωση. Έτσι τη δολοφόνησαν με δική τους πρωτοβουλία όχι σαν εχθρό της πίστης, αλλά σαν ένα υποτιθέμενο εμπόδιο της ησυχίας τους[88].
Ουτε ποτέ ο Κύριλλος έδωσε τέτοια εντολή.
2. Οι πληροφορίες μας λένε ότι η Υπατία έχαιρε εκτίμησης από τους χριστιανούς· "αν και εκτός εκκλησίας, συζητούσε πάντα ελεύθερα με τους αξιωματούχους της πόλης όταν τους συναντούσε καθώς διέσχιζε τους δρόμους της (διά μέσον του άστεως) ή όταν τους φιλοξενούσε στο σπίτι της.
Κανένας άνθρωπος της εκκλησίας δεν την παρενοχλούσε σε αυτό το θέμα και δεν σχολίαζε τον τρόπο της ζωής της, ο οποίος ήταν γνωστός σε όλους. Η πολιτική ανεξαρτησία της, που εκδηλωνόταν καθαρά στα δημόσια μέρη, ήταν σεβαστή από όλους. Ο κόσμος ήξερε ότι η σοφία, η πολυμάθεια και οι ηθικές αρχές της έκαναν τους άρχοντες να επιζητούν τις συμβουλές της"[89].
3. Σε κάθε περίπτωση, ο Κύριλλος ακόμη και να το ήθελε, "ήταν δύσκολο να επιτεθεί ή να καταδιώξει την Υπατία με πρόσχημα τον παγανισμό της επειδή, αντίθετα με τους συγχρόνους συναδέλφους της, δεν ήταν δραστήρια και αφοσιωμένη παγανίστρια.
Δεν καλλιεργούσε τη νεοπλατωνική μαγική φιλοσοφία, δεν πήγαινε στα ειδωλολατρικά ιερά και δεν αντιδρούσε στη μετατροπή τους σε χριστιανικές εκκλησίες.
Στην πραγματικότητα συμπαθούσε τον χριστιανισμό και προστάτευε τους χριστιανούς μαθητές της. Με την ανεξιθρησκεια της και την πλήρη αντίληψη των μεταφυσικών ερωτηματικών τους βοηθούσε να επιτύχουν πνευματική και θρησκευτική πληρότητα. Δύο από αυτούς έγιναν επίσκοποι. Οι ειδωλολάτρες και οι χριστιανοί που σπούδαζαν μαζί της είχαν φιλικές σχέσεις μεταξύ τους""[90].
4. Επίσης, όπως φάνηκε από τις πηγές, καμία περίπτωση ερωτικού φθόνου δεν θα μπορούσε να υπάρξει ενάντια σε μια γυναίκα ηλικίας 60 χρόνων (έστω και 45 χρόνων), της οποίας μάλιστα η σεμνότητα, ασκητικότητα και η συνειδητή αποχή από κάθε γενετήσια δραστηριότητα ήταν γνωστή σε όλους.
5. Σύμφωνα με την Maria Dzielska, αβάσιμη είναι και η ενοχοποίηση της περιόδου αυτής ως εποχή "παρακμής του πνεύματος":
"Δεν μπορούμε, επομένως, να συμφωνήσουμε με εκείνους που θρηνούν την Υπατία σαν την «τελευταία των Ελλήνων» ή που υποστηρίζουν ότι ο θάνατος της οριοθέτησε την παρακμή της αλεξανδρινής επιστήμης και φιλοσοφίας.
Η ειδωλολατρία δεν εξαφανίστηκε μαζί με την Υπατία, όπως δεν εξαφανίστηκαν τα μαθηματικά και η ελληνική φιλοσοφία.
Μετά τον θάνατο της
Μετά τον θάνατο της ο φιλόσοφος Ιεροκλής άρχισε μια μάλλον εντυπωσιακή ανάπτυξη εκλεκτικού νεοπλατωνισμού στην Αλεξάνδρεια [...] Διατηρήθηκε επίσης ο παγανισμός, ο οποίος μάλιστα άνθησε μέχρις ορισμένου σημείου, με τους «αγίους» του νεοπλατωνισμού οι οποίοι συνδύασαν την ύστερη πλατωνική φιλοσοφία με την τυπική και την ιερατική τελετουργία προς τους θεούς."[91].
6. H κατάσταση στην Αλεξάνδρεια δεν επιτρέπει εύκολη ιδεολογικοποίηση της ιστορίας και ίσως γι' αυτό ο Σωκράτης εύστοχα κατηγορεί για στάσεις την πόλη και το κλίμα της συνολικά, και όχι μια μερίδα μόνο του πληθυσμού, εκφράζοντας όπως και άλλες αρχαίες πηγές "αδυναμία να εξηγήσουν την τάση των Αλεξανδρινών για βιαιότητες και εγκλήματα"[92]. Ο όχλος της Αλεξάνδρειας δεν ευθύνεται μόνο για τον φριχτό θάνατο της Υπατίας, αλλά και για τον εξίσου φριχτό θάνατο του επισκόπου Γεωργίου[93] επί βασιλείας Ιουλιανού το 361[94], όπως και για τη δολοφονία του Πατριάρχη Προτερίου το 457[95][96]. Σε όλες τις περιπτώσεις, "τα πτώματα τους, όπως έγινε και με την Υπατία, σύρθηκαν μέσα σε ολόκληρη την πόλη και μετά παραδόθηκαν στην πυρά"[97] ενώ οι υπεύθυνοι διέφυγαν της τιμωρίας, κάτι που "συμβαίνει συχνά σε περιπτώσεις ταραχών"[98].
4. Ανίχνευση των ευθυνών του Κύριλλου Αλεξανδρείας
Όπως επισημαίνει η Maria Dzielska, τελικά "ο Σωκράτης...αφήνει αναπάντητο το ερώτημα της συνενοχής του Κυρίλλου στο έγκλημα"[99]. Κάτι όμως που θα πρέπει να σημειωθεί, είναι η πεποίθηση του καθ. Αλέξη Σαββίδη ο οποίος, με μια εντελώς αντίθετη ερμηνεία, γράφει ότι ο Κύριλλος "έβαλε έμπιστους ανθρώπους του να τη δολοφονήσουν, όπως αφηγείται ο Σωκράτης"[100]. Αυτή η εκδοχή των πραγμάτων πάντως, έρχεται σε αντίθεση με το γεγονός ότι ο Σωκράτης ουδέποτε διατύπωσε τέτοια ευθεία καταδίκη κατά του Κυρίλλου αφού γνωρίζουμε πως "η μοναδική σαφής και ξεκάθαρη κατηγορία κατά του πατριάρχη και των χριστιανών της Αλεξάνδρειας αναφέρεται στο έργο του Δαμασκίου Ισιδώρου βίος"[101].
Αυτός ο ισχυρισμός του Δαμασκίου, ο οποίος καταγράφεται στη Σούδα, περί προσωπικού φθόνου του Κυρίλλου κατά της Υπατίας, εκτός από το γεγονός ότι διατυπώνεται με τρόπο που δείχνει προκατάληψη κατά του ιεράρχη (βλ. κρίση του J.M. Rist: "η Σούδα φαίνεται τόσο αναξιόπιστη όσο και ο Φιλοστόργιος"[102]), επιπλέον εντάσσει την εξιστόρηση σ' ένα μυθιστορηματικό πλαίσιο. Όπως σημειώνει ο Pierre Chuvin:
"Σύμφωνα με τον Εθνικό Δαμάσκιο, που γράφει στις αρχές του 6ου αι., ο επίσκοπος, περνώντας μπροστά από το σπίτι της Υπατίας και βλέποντας το πλήθος που συνωστιζόταν, ανακάλυψε τυχαία τη δημοτικότητα της φιλοσόφου. Η εκδοχή αυτή ενοχοποιεί άμεσα τον επίσκοπο και παρουσιάζει τον φόνο ως μια σαφή έκφραση της έχθρας ανάμεσα στον χριστιανισμό και την εθνική φιλοσοφία. Βέβαια, είναι μάλλον απίθανο ο Κύριλλος, που χειροτονήθηκε επίσκοπος τον Οκτώβριο του 412, να πληροφορήθηκε τη δημοτικότητα της Υπατίας τον Μάρτιο του 415· Η Υπατία ήταν διάσημη εδώ και μία -αν όχι δύο-δεκαετίες"[103].
Και συμπληρώνει: για τον λόγο αυτό, "για τον ιστορικό, πολύ πειστικότερος από τον Δαμάσκιο είναι ο Σωκράτης"[104]. Επιπλέον, ο J.M. Rist σημειώνει ότι δεν υπάρχει τίποτα στην επισκοπική πορεία του Κύριλλου που να αφήνει να εννοηθεί ότι θα μπορούσε να οργανώσει μια δολοφονία από καθαρό φθόνο για την αυξημένη δημοτικότητα κάποιου[105]
Ο Ιωάννης Μαλάλας, έναν αιώνα αργότερα, αναφέρει ότι "εκείνον δε τον καιρόν παρρησίαν λαβόντες υπό του επισκόπου" "οι Αλεξανδρείς", δολοφόνησαν την Υπατία[106].
Για το εδάφιο αυτό, υπάρχει η αντίληψη ότι αποτελεί "μια ασαφή πληροφορία"[107].
Η Maria Dzielska, έχει επισημάνει ότι "η πλέον αξιόπιστη πηγή" είναι ο σύγχρονος των γεγονότων Σωκράτης και ακόμα ότι "η μοναδική σαφής και ξεκάθαρη κατηγορία κατά του πατριάρχη και των χριστιανών της Αλεξάνδρειας αναφέρεται στο έργο του Δαμασκίου Ισιδώρου βίος"[108]. Το ίδιο σημειώνει και ο καθ. Στ. Παπαδόπουλος: "καμία ιστορική πηγή δεν αποδίδει άμεσα ευθύνη" στον Κύριλλο[109].
Αυτό ίσως σημαίνει, ότι ερμηνεύει την φράση του Μαλάλα στο ίδιο πνεύμα με τον J.C. Robertson, ότι οι οπαδοί του Κύριλλου ήταν ενθαρρημένοι από την μέχρι τότε συμπεριφορά του[110]. Διευκρινίζει όμως ο J.C. Robertson πως το γεγονός "ότι ο Κύριλλος είχε οποιαδήποτε συμμετοχή σε αυτή τη θηριωδία, δείχνει να αποτελεί μια αστήρικτη συκοφαντία"[111].
Από τα παραπάνω φαίνεται πως το εδάφιο του Μαλάλα δεν έχει κατανοηθεί σαν να μιλά για σχεδιασμό ή συμμετοχή του Κύριλλου στο έγκλημα, αλλά περισσότερο σαν να τον αναφέρει "ως εξερεθίσαντα τον ευερέθιστον λαόν της Αλεξανδρείας"[112].
Όπως γράφει ο W. Bright, αν δεν είχε γίνει η επίθεση κατά των Εβραίων, δεν θα είχε γίνει και ο φόνος της Υπατίας, χωρίς όμως να θεωρεί ότι ο Κύριλλος ήταν συμμέτοχος στην "φριχτή αυτή πράξη"[113].
Αυτή την ευθύνη ίσως καταλογίζει στον Κύριλλο ο σύγχρονος της Υπατίας, ιστορικός Σωκράτης, καθώς δεν απαγγέλει κατηγορία συνενοχής στον Κύριλλο αλλά εξιστορεί ότι το έγκλημα διέπραξαν κάποιοι "τους οποίους κατηύθυνε κάποιος Πέτρος", και όχι ο ίδιος ο Κύριλλος.
Έτσι, μένει στη διαπίστωση ότι η δολοφονία της Υπατίας αποτέλεσε μομφή/όνειδος για τον Κύριλλο και την Εκκλησία της Αλεξάνδρειας. Η ακριβής φράση που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης είναι: "Τούτο ου μικρόν μώμον Κυρίλλω και τη Αλεξανδρέων εκκλησία ειργάσατο"[114].
Δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι εδώ υπονοείται άμεση εμπλοκή του επισκόπου, καθώς ο ίδιος ακριβώς "μώμος" (μομφή/όνειδος) απευθύνεται και στον Κύριλλο αλλά και σε ολόκληρη την Εκκλησία της Αλεξάνδρειας, "κανείς όμως δεν θα έλεγε ότι η Εκκλησία αυτή ήταν ένοχη για το έγκλημα", σχολιάζει ο W. Bright[115].
Επιπλέον -έχοντας υπόψη βέβαια ότι τα εδάφια μας τα διασώζει ο Φώτιος-, ο αρειανιστής Φιλοστόργιος, επίσης σύγχρονος της Υπατίας, ενώ καταγγέλει τους Ορθοδόξους γενικά (αυτούς που πρεσβεύουν το ομοούσιον[116]), εντούτοις δεν κατονομάζει τον δογματικό του αντίπαλο Κύριλλο[117]. Η απουσία αναφοράς στο όνομα του Κύριλλου από τον Φιλοστόργιο, αποκτάει μεγαλύτερο ενδιαφέρον σε περίπτωση που ισχύουν και κατά ένα μέρος έστω, όσα του καταλογίζει ο Φώτιος στη Βιβλιοθήκη του: "Εξαίρει συλλήβδην τους αρειανίζοντες, περιλούζει με ύβρεις τους ορθοδόξους, έτσι που η ιστορία του να μην είναι ιστορία αλλά μάλλον εγκώμιο, αφενός, των αιρετικών, απροκάλυπτος ψόγος αφετέρου και «κατηγορώ» κατά των ορθοδόξων"[118].
Ο επίσης μεταγενέστερος των γεγονότων Θεοφάνης, αναφέρει ότι την Υπατία σκότωσαν "κάποιοι" ("τινές ανείλον"[119]).
Αυτό που μοιάζει βέβαιο στις κρίσεις των ερευνητών, είναι ότι οι ένοχοι ήταν οπαδοί του Κύριλλου.
Στο "The Oxford dictionary of the Christian Church", στα δύο άρθρα που αναφέρονται στο γεγονός, μεταφέρεται η σχετική αβεβαιότητα για τη συμμετοχή του Κύριλλου, και η βεβαιότητα ότι επρόκειτο για υποστηρικτές του:
α) άρθρο Cyril: "Ο Κύριλλος [...] άνοιξε διαμάχη με [...] τον αυτοκρατορικό έπαρχο, Ορέστη, και αν αυτός ο ίδιος δεν έφερε καμία προσωπική ευθύνη για το θάνατο της διακεκριμένης φιλοσόφου Υπατίας, η δολοφονία της ήταν σίγουρα έργο των υποστηρικτών του."[120],
β) άρθρο Hypatia: "δέχθηκε επίθεση από έναν χριστιανικό όχλο υπό τον έλεγχο Πέτρου του Αναγνώστη και θανατώθηκε.
Η αθωότητα του Κύριλλου
Ο αρχιεπίσκοπος, Κύριλλος, θεωρήθηκε ύποπτος για ανάμιξη, αλλά η ευθύνη του, δεν αποδείχθηκε ποτέ."[121].
Ο ιστορικός Philip Schaff θεωρεί ότι τα στοιχεία δεν επαρκούν ώστε να υπάρξουν ισχυρισμοί περί άμεσης ευθύνης του Κύριλλου[122]. Αυτή η αδυναμία είναι φανερή στις διατυπώσεις των μελετητών.
Σύμφωνα με τον Pierre Chuvin "είναι φανερό ότι τα χέρια του [Κύριλλου] δεν θα μπορούσε να είναι καθαρά σε ένα έγκλημα που διαπράχθηκε μέσα στον ίδιο τον πατριαρχικό ναό του"[123], από την άλλη μεριά όμως, θεωρεί ότι "δεν μπορούμε να υπολογίσουμε με ακρίβεια την ευθύνη του επισκόπου σε αυτήν την τραγική εξέλιξη"[124].
Παρομοίως, και η Maria Dzielska γράφει ότι "είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε κάποια ενοχή του Κυρίλλου. Δεν μπορούμε να φτάσουμε τόσο μακριά όσο ο Σέφερ που τον απαλλάσσει πλήρως και επιρρίπτει την ευθύνη στον Ορέστη...[και] ανεξαρτήτως αν ήταν άμεσα ή έμμεσα αναμεμιγμένος, ο Κύριλλος παραβίασε τις αρχές της χριστιανικής ηθικής τάξης"[125].
Και προσθέτει: "δεν υπάρχει αμφιβολία ότι [ο Κύριλλος] ήταν ο βασικός υποκινητής της εκστρατείας εναντίον της Υπατίας, υποδαυλίζοντας την προκατάληψη και την εχθρότητα εναντίον της φιλοσόφου", παρά ταύτα όμως, η ίδια πάλι σημειώνει ότι "δεν μπορεί να θεωρηθεί νομικά υπεύθυνος για τον σχεδιασμό του εγκλήματος"[126].
Όπως είχε γράψει ο Crawford, θα μπορούσε το έγκλημα κάλλιστα να συντελέστηκε με πρωτοβουλία μερίδας του λαού της Αλεξάνδρειας[127].
Το γεγονός πάντως, "στερείται κάθε ουσιαστικής αποδείξεως που να συνδέει τον Αγ. Κύριλλο άμεσα με το επεισόδιο" γράφει ο Γεώργιος Φλορόφσκυ[128] και ο J.M. Rist συμφωνεί: "δεν φαίνεται να υπάρχει λόγος να εμπλακεί ο Κύριλλος στον φόνο αυτό καθαυτό"[129]. Σύμφωνα με τον Στ. Παπαδόπουλο, η ευθύνη του Κύριλλου, "αν υπάρχει, πρέπει να περιορισθεί στο ότι δεν κατόρθωσε ν' απομονώσει ή ν' αποθαρρύνει τους φανατικούς χριστιανούς"[130].
Για τον καθ. Παν. Χρήστου, "είναι φανερόν ότι ο Κύριλλος δεν είχε καμμίαν ανάμιξιν εις το επεισόδιον, διότι, αν συνέβαινε κάτι παρόμοιον, και ο Σωκράτης θα το ανέφερε ρητώς και οι μετέπειτα αντίπαλοι του Νεστοριανοί δεν θα παρέλειπαν να το χρησιμοποιήσουν ως όπλον εναντίον του"[131].
Σημαντική παράμετρος για το γεγονός ότι ο Σωκράτης δεν κατονομάζει τον Κύριλλο ως υπεύθυνο για το θάνατο της Υπατίας, θα πρέπει να θεωρηθεί ότι ο εκκλησιαστικός ιστορικός βρισκόταν στην "ασφαλή απόσταση της Κωνσταντινούπολης" οπότε δεν θα είχε ενδοιασμούς να το κάνει αν ήταν αλήθεια, και επιπλέον, "ως φίλα προσκείμενος στους Νοβατιανούς" τους οποίους εδίωξε ο Κύριλλος θα είχε έναν λόγο ακόμη να μην αποκρύψει τυχόν άμεση εμπλοκή του Κύριλλου[132]
Τα στοιχεία που διατέθουμε δεν υποστηρίζουν την αστήρικτη εικασία ότι ο άγιος Κύριλλος ήταν ηθικός αυτουργός του φόνου της Υπατίας. Το βέβαιο πάντως είναι ότι η φρικτή δολοφονία της Υπατίας είναι αναμφίβολα αντίθετη με το πνεύμα του Χριστιανισμού και καταδικαστέα από την Εκκλησία. ______________________________________________________________
Comments